GaleriaGalerie
Strona główna > Galeria
Inowrocław, kościół pw. Św. Krzyża, zakończenie III etapu prac restauratorsko-konserwatorskich przy organach W. Sauera z 1902 roku
Zleceniodawca:

 

Parafia Rzymskokatolicka pw. Św. Krzyża w Inowrocławiu

ul. Kościuszki

88-100 Inowrocław

Okres realizacji: rok 2010
Charakterystyka instrumentu:

 

Budowniczy organów: Wilhelm Sauer. Orgelbauanstalt Frankfurt a/Oder

(W. Sauer. Zakład Budowy Organów z Frankfurtu nad Odrą)

 

Rok Budowy: 1902, opus ok. 870

 

Organy z dwoma manuałami i pedałem

Wiatrownice stożkowe

Pneumatyczna traktura grająca i rejestrowa typu rurkowego

24 głosy

 

 

Manuał I, skala: C-f3, 54 tony

1.       Bordun 16’

2.       Principal 8’  

3.       Gamba 8’    

4.       Flûte 8’         

5.       Gemshorn 8’

6.       Octave 4’

7.       Rohrflöte 4’

8.       Cornett 3-4 fach 

9.       Trompete 8’

 

 

Maunał II, skala: C-f3, 54 tony

1.       Lieblich Gedackt 16’

2.       Geigenprincipal 8’

3.       Aeoline 8’

4.       Gedackt 8’

5.       Hohflöte 8’

6.       Voix coeleste 8’

7.       Flaute  4’

8.       Gemshorn 4’

9.       Rauschquinte 2 2/3’ u. 2

 

Pedał, skala: C-d1, 27 tonów

1.       Principal 16’

2.        Violon 16’

3.       Subbass 16’

4.       Octave 8’

5.       Cello 8’

6.       Posaune 16’

 

Urządzenia pomocnicze:

1.      Łączniki: II/I, I/Ped., II/Ped.

2.      Stałe kombinacje: Tutti.

3.      Wolne kombinacje: I, II

4.      Walze ab

5.      Handregister ab

6.      Jalousieschweller.

7.      Walze

Prace restauratorskie:

Historia powstania majestatycznego elementu wyposażenia kościoła pw. Św. Krzyża rozpoczyna się w drugiej połowie XIX w. Wraz z wybudowaniem świątyni dla ówczesnej inowrocławskiej gminy ewangelickiej (Hohensalza), postanowiono wyposażyć ją w niezbędne dla obsługi liturgicznej organy. Budowę instrumentu powierzono firmie organmistrzowskiej Wilhelma Sauera z Frankfurtu nad Odrą. W 1863 roku na emporze muzycznej stanęły 18-głosowe organy rozmieszczone na trzech sekcjach (dwa manuały i pedał). Dokładna dyspozycja (zestaw głosów) tego pierwszego instrumentu nie jest współcześnie znana. Przeprowadzone badania pozwalają jedynie określić jej najbardziej prawdopodobny wariant. Wiemy natomiast, że instrument posiadał trakturę mechaniczną a stół gry - typu szafkowego - wmontowany był we frontową część szafy organowej. Do dzisiaj zachowały się drzwiczki zamykające dostęp do urządzeń stołu gry, które świadczą o tym, że ówcześnie organista zajmował pozycję tyłem do ołtarza głównego.

 

W takim stanie instrument przetrwał prawie czterdzieści lat - do roku 1902. W tymże roku ewangelicka parafia postanowiła wybudować nowe organy, zgodnie z obowiązującymi wówczas standardami brzmieniowymi i technicznymi. Prace ponownie zlecono przedsiębiorstwu organmistrzowskiemu Wilhelma Sauera. Warto zauważyć, że budowniczy z pierwotnego instrumentu pozostawił szafę organową wraz z frontowym wystrojem architektonicznym, zwanym prospektem. Elementy te zachowały się do dnia dzisiejszego.

 

We wspomnianym 1902 roku w szafie organowej, pochodzącej z okresu budowy pierwszego instrumentu, zamontowano 24-głosowe organy w stylu romantycznego budownictwa organowego (zwanego inaczej symfonicznym). Instrument zyskał trakturę pneumatyczną, niezmienne pozostało natomiast jego rozmieszczenie - na dwóch manuałach i pedale.  

 

 

Naruszenie oryginalnej struktury w materiale piszczałkowym nastąpiło w okresie I wojny światowej. Wówczas to na cele wojenne zarekwirowano piszczałki prospektowe wykonane z wysokostopowej blachy cynowej (75%). W późniejszym okresie zastąpiono je piszczałkami wykonanymi z tańszego materiału, tj. blachy cynkowej, lecz przez to instrument stracił nieznacznie
ze swych walorów brzmieniowych i wizualnych. Znamienne jest, że organy przetrwały nienaruszenie okres II wojny światowej.

 

Po 1945 roku, wraz z likwidacją gminy ewangelickiej, kościół pw. Św. Krzyża stał się kościołem rektoralnym (akademickim) parafii pw. Zwiastowania Najświętszej Maryi Panny. To czas wielce niekorzystny dla organów. Nastąpiła wówczas ich dewastacja i niszczenie. Rozkradziono większość piszczałek poszczególnych głosów labialnych, zwłaszcza tych wykonanych z blachy cynowej: Principal 8’, Octave 4’, Rohrflöte 4’, Cornett 3-4 fach., Gemshorn 4’, Rauschquinte 2 2/u.2’ oraz dwa kompletne głosy językowe Trompete 8’ i Posaune 16’. Pozostałe zachowane głosy uległy znacznemu zdekompletowaniu. Ze smutkiem należy stwierdzić, że do współczesności dotrwało zaledwie 25% oryginalnego materiału piszczałkowego (metalowego i drewnianego), a jego stan, ze względu na pogięcia, zdeformowania, jak również zniszczenia spowodowane działaniem szkodników drewna był bardzo zły.

 

Na stan instrumentu miała również wpływ nierozważna zamiana stołów gry (kontuarów), jakiej dokonano w latach 60-tych ubiegłego wieku pomiędzy instrumentami organowymi kościoła św. Krzyża i Zwiastowania NMP. Warto tutaj nadmienić, że 38-głosowe organy kościoła Zwiastowania powstały również w warsztacie Wilhelma Sauera w 1901 roku. W okresie międzywojennym instrument ten był przez szereg lat nieczynny z powodu katastrofy budowlanej kościoła. W ponownym jego uruchomieniu, które dokonało się przed II wojną światową, brała udział polska firma organmistrzowska Dominika Biernackiego. Pan Dominik Biernacki z nieznanych nam dzisiaj powodów przebudował oryginalny sauerowski stół gry, montując w nim nowe urządzenia sterujące pneumatyczną trakturą. Urządzenia te po około 40 latach użytkowania i braku doświadczonych organmistrzów mogących podjąć się fachowej naprawy przestały prawidłowo funkcjonować. Wtedy to właśnie zdecydowano o zamianie stołów gry. Ten niefortunny, nie do końca przemyślany i zdecydowanie nieprofesjonalny zabieg doprowadził do niespotykanej w historii budownictwa organowego sytuacji. Dwa różne pod względem parametrów stoły gry zamontowano do nieodpowiadających im wielkościowo organów, co oczywiście niekorzystnie wpłynęło na ich warstwę brzmieniową i ogólne funkcjonowanie.

 

Wraz z powstaniem samodzielnej parafii prowadzono, z mizernym jednak skutkiem, prace naprawcze przy organach, które miały zapewnić funkcjonowanie instrumentu dla celów liturgicznych. W sposób dość przypadkowy uzupełniono brakujące piszczałki, nie dbając przy tym o staranność wykonania. Piękną historyczną szafę organową (obudowę), która posiadała malowanie w formie mazerunku przemalowano (jak cały zresztą kościół) olejną farbą w kolorze kości słoniowej. W takim stanie obiekt przetrwał do 2005 roku.

 

W tym czasie proboszczem parafii został ks. mgr Piotr Kotowski. Nowy proboszcz jednym z priorytetów swojej pracy uczynił przywrócenie organów do ich dawnej świetności. W celu pozyskania zewnętrznych źródeł finansowania na przeprowadzenie zadania, organy zostały wpisane do rejestru zabytków. Zakładowi Organmistrzowskiemu „Ars Organum“ Adam Olejnik z Głogusza (województwo lubuskie), specjalizującemu się w pracach restauratorskich, konserwatorskich i rekonstrukcyjnych organów piszczałkowych zlecono wykonanie dokumentacji zawierającej koncepcję konserwatorską, jak również wstępną wycenę finansową inwestycji. Zgodnie z intencjami autora dokumentacji wszelkie prace miały zostać wykonane w duchu epoki powstania instrumentu (rok 1902), z zastosowaniem tych samych technologii i materiałów, jakie wówczas obowiązywały. Celem prac miało być  przywrócenie dawnej świetności organów, z przeznaczeniem ich nie tylko do obsługi liturgicznej, ale też koncertowej.

 

W 2007 roku z Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego szczęśliwie udało się pozyskać środki finansowe na realizację pierwszego etapu prac, który wykonano w następującym zakresie:  

-       restauracja i konserwacja zasilania powietrznego, w tym: skórowanie miecha, uszczelnienie kanałów powietrznych,

-       zakup nowej cichobieżnej dmuchawy,

-       restauracja i konserwacja wiatrownic, w tym: naprawa, oczyszczenie, wymiana zużytych części,

-       restauracja i konserwacja traktury grającej i rejestrowej, w tym: oczyszczenie, wykonanie nowych membran ze skóry szpaltowej na listwach tonowych i przekaźnikach, naprawa i uzupełnienie ołowianych rurek trakturowych, rekonstrukcja piszczałek prospektowych – wykonanie ze stopu organowego 75%.

         

Drugi etap prac zrealizowano ze środków Urzędu Miasta Inowrocław w 2008 roku. Obejmował on prace przy piszczałkach poszczególnych głosów labialnych. W toku tych prac odrestaurowano i/lub zrekonstruowano piszczałki następujących głosów: Bordun 16’, Gamba 8’, Gemshorn 8’, Lieblich Gedackt 16’, Aeoline 8’, Hohlflöte 8’, Voix celeste 8’, Violon 16’, Subbass 16’, Octave 8’ Zakres tych prac nie przewidywał procesu montażu odrestaurowanych głosów. W tej sytuacji piszczałki drewniane zabezpieczono i złożono na emporze kościoła, metalowe zaś w Zakładzie Organmistrzowskim.

 

Rok 2010 to okres realizacji trzeciego etapu prac, który finansowany był przy udziale Starostwa Powiatowego w Inowrocławiu. Obejmował on konserwację i rekonstrukcję kolejnych głosów labialnych: Principal 8’, Flaûte 8’, Octave 4’, Geigenprincipal 8’, Gedackt 8’, Principal 16’, oraz ich montaż. Procesowi montażu, oraz towarzyszącej mu intonacji i strojeniu, poddano również głosy wykonane w 2008 roku (podczas drugiego etapu). Etap trzeci obejmował również swym zakresem poziomowanie szafy organowej i urządzeń w jej wnętrzu, odkształconych w wyniku osiadania gruntu. Polerowaniu poddano piszczałki prospektowe, które następnie zamontowano. Znaczna ich część spełnia poza funkcją ozdobną również funkcję grającą - dolne tony należące do głosów Principal 8’(28 sztuk)  i Octave 4’ (18 sztuk).

W efekcie ww. prac organy kościoła św. Krzyża otrzymały szesnaście pełnobrzmiących, wykonanych w stylu epoki głosów. Sześć w pierwszym manuale, sześć w drugim manuale i cztery w pedale.

 

Za szczególnego rodzaju odkrycie, jakiego dokonał Zakład Organmistrzowski „Ars Organum” podczas prowadzenia prac restauratorskich, należy uznać fakt, iż część piszczałek w organach pochodzi z 1863 roku, co oznacza, iż należą one do pierwszych organów, jakie wybudowało przedsiębiorstwo  organmistrzowskie W. Sauera dla kościoła Św. Krzyża w Inowrocławiu. Są to piszczałki znajdujące się w głosach: Bordun 16’, Gamba 8’, Flaûte 8’, Gemshorn 8’, Geigenprincipal 8’, Aeoline 8’, Gedackt 8’, Hohlflöte 8’, Flaute 4’, Violon 16’, Subbass 16’, Octave 8’, Cello 8’.

 

Przeprowadzone do tej pory prace nie rozwiązują ostatecznie problematyki konserwatorskiej interesujących nas organów. Pozostaje do rozstrzygnięcia kwestia uzupełnienia (rekonstrukcji) sześciu głosów labialnych i dwóch językowych. Szafa organowa aż prosi się o przywrócenie jej pierwotnej kolorystyki. Restauracji wymaga stół gry. Konieczne wydaje się w tym miejscu poruszenie problemu zamiany stołów gry, o czym była mowa wcześniej. Rozpatrywanie sztuki organmistrzowskiej w aspekcie historycznym zawsze prowadzi do uświadomienia oczywistej zależności między przywróconym do użytku dziełem a jego pierwowzorem, z całym przypisanym mu zapleczem technicznym i technologicznym, włożoną weń myślą twórczą, niejednokrotnie też artystyczną, uświadomioną bądź nie wrażliwością na piękno i harmonię oraz tak ważną w tym zawodzie rzemieślniczą sprawnością. Ideałem byłoby móc odtworzyć w restaurowanym dziele wszystkie owe elementy. Trudno jednak zbliżyć się do tego ideału, gdy pierwowzór przedstawia niekoniecznie z nim związaną myśl twórczą i rozwiązania techniczne. Cała wrażliwość, harmonia i piękno mogą nie wystarczyć, by uzasadnić taki stan rzeczy. Wydaje się zatem niezbędne i historycznie uzasadnione uporządkowanie kwestii zamienionych stołów gry. Rozwiązanie widzę jedno - każdy z nich powinien wrócić na swoje miejsce. Obecny stół gry z organów kościoła św. Krzyża do kościoła Zwiastowania NMP i odwrotnie.


Z organmistrzowskiego punktu widzenia nie jest to skomplikowany proces. Wymaga jednak zrozumienia i woli rządców obu obiektów, co pozostawiam pod rozwagę. Zdanie się w tej kwestii na nieubłaganie postępujący czas może jedynie zaprzepaścić szansę przywrócenia dawnej świetności (z akcentem na dawnej) organów w ich warstwie brzmieniowej.


Lubuski Reginalny Program Operacyjny Niniejsza strona powstała w wyniku realizacji projektu Być liderem - budowa przewagi konkurencyjnej Zakładu Organmistrzowskiego "Ars Organum" poprzez modernizację i rozbudowę parku maszynowego, współfinansowanego przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego oraz z budżetu państwa w ramach Lubuskiego Regionalnego Programu Operacyjnego na lata 2007-2013